دسته: گفتگو

احمد شاکری از منتقدان سرآمد ادبیات داستانی در ۲دهه اخیر است. درباره اهمیت کارگاه داستان‌نویسی در امر آموزش ادبیات داستانی و تفاوتش با کلاس‌های داستان‌نویسی، با او صحبت کردیم

همشهری آنلاین- فرشاد شیرزادی: شاکری علاوه بر اینکه داستان‌نویس است نگاهی متعهدانه به هنر و ادبیات دارد و با این وصف، بدون پیش‌داوری درباره آثار تولیدشده قضاوت می‌کند. در خواندن این گفت‌وگو با ما همراه باشید.

تفاوت‌های کلاس داستان‌نویسی با کارگاه داستان‌نویسی از نگاه و منظر شما چیست؟

در تاریخچه ادبیات داستانی معاصر هر چه به زمان کنونی نزدیک‌تر می‌شویم، رکن «آموزش» هنر، خاصه در حوزه ادبیات داستانی رونق چشمگیری یافته و جایگاه تعیین‌کننده‌ای را از آن خود ساخته است.

با وجود توجهات میدانی به مقوله آموزش و اهتمام مؤسسات، نهادها، انجمن‌ها و محافل ادبی به این مقوله، تاملات نظری درباره فلسفه آموزش داستان و موضوعاتی ازجمله روش‌های آموزشی، مفاد آموزشی، منابع آموزشی، سطوح و مراتب آموزشی چشمگیر نبوده است؛ بلکه تحقیقات نسب‌شناسانه و تاریخ‌پژوهانه نیز درباره چگونگی، تعداد، کیفیت، مخاطبان، مدرسان و پراکندگی و ترکیب دوره‌های آموزش داستان و جلسات نقد و کارگاه‌های داستان‌نویسی مورد غفلت قرار گرفته است.

آنچه فضای ادبیات داستانی در حوزه آموزش در حال تجربه آن است، از دو ساحت منابع آموزشی و روش‌های وارداتی و ترجمه‌ای و در سوی دیگر، تجربه‌های نوعاً نظام‌نایافته و غیرمکتوب اشراب می‌شود.

ادبیات داستانی امروز ایران بیش از پیش در مسیر آموزش، به چه الزام‌هایی نیازمند است؟

آنچه ادبیات داستانی معاصر ایران اسلامی به آن نیازمند است هاضمه‌ای برای درک تجربه آموزش داستان‌نویسی در دوره پس از پیروزی انقلاب اسلامی و اسلوب‌بندی و ساختاربندی آن به‌عنوان ضلع ضروری ادبیات داستانی مطلوب است.

در مجموع از نگاه هنرمندانه‌تان، کارگاه داستان‌نویسی از چه درجه اهمیتی برخوردار است؟

در ذیل مقسَم کلی آموزش داستان‌نویسی دو قسم «آموزش نظری داستان» و «کارگاه داستان‌نویسی» قابل احصاء است. این دو قسم مهم‌ترین اقسامی است که خود، مقسَم اقسامی دیگر ازجمله «نقد داستان» بوده است.

می‌توان دو رویکرد نظری عقلی و تطبیقی تاریخی به این اقسام داشت. در رویکرد نخست، چیستی این دو روش در آموزش داستان‌نویسی ارزیابی می‌شود و در رویکرد دوم، تجربه محقق این دو شیوه در تاریخچه ادبیات داستانی قابل احصاء و تحلیل است.

گردآوری خصوصیات هر یک از دو کلان‌قسم پیش‌گفته و تاملات نظری درباره آن، ادبیات داستانی را قادر می‌سازد تا جایگاه هر یک را در ساختار آموزشی داستان‌نویسی تعیین کرده، مراتب و درجات و کارکردهای متفاوتی برای هر یک در نظر آورد و با شیوه‌های تلفیقی، روش‌های نوینی را در این حوزه معرفی کند.

اهم تفاوت آموزش نظری و کارگاه داستان‌نویسی در چیست؟

برخی از مهم‌ترین تفاوت‌های «آموزش نظری داستان» و «کارگاه داستان‌نویسی» بدین قرار است: یک- موضوع آموزش نظری «مفاهیم» داستان هستند؛ درحالی‌که موضوع دوره‌های آموزشی، ملکات و مهارت‌ها هستند.

دو- این دو شیوه، رابطه طولی با یکدیگر دارند؛ زیرا هر فرایند کارگاهی نیازمند شناختی – ولو اجمالی- از مفاهیم مطرح در حوزه ادبیات داستانی است.

سه- میان این دو شیوه، رابطه مستمر برقرار است؛ بدین نحو که تثبیت هر مفهومی نیازمند تبدیل آن به مهارت در دوره‌ای کارگاهی و توسعه مهارت، نیازمند انتقال مفاهیم جدید و دوره‌های کارگاهی متناظر و متناسب با آن است. چهار- مدرسان در دوره‌های نظری ضرورتاً خود واجد مهارت (داستان‌نویس) نیستند؛ درحالی‌که در دوره‌های کارگاهی مهارت‌آموز، خود باید واجد مراتب قابل‌قبولی از مهارت باشد.

پنج- آموزش نظری داستان، امری زودیاب است درحالی‌که ایجاد ملکه داستان‌نویسی در کارگاه‌ها امری زمان‌بر و دیریاب است.

شش- آموزش نظری بر «حفظ مفاهیم» تأکید دارد اما کارگاه‌های داستان‌نویسی بر «آزمون و خطا» و «تمرین مستمر» بنا شده است. هفت- در روش کارگاهی تقریب بیشتر ذهنی و روحی میان مهارت‌آموز و مهارت‌جو نیاز است؛ درحالی‌که تلاش دوره‌های آموزش نظری صرفاً بر هم‌افقی ذهنی است. هشت- آموزش نظری بر امر اکتسابی بنا شده است؛ درحالی‌که حداقل در مراتبی از فرایند کارگاهی، استعدادها و ظرفیت‌های موروثی مهارت‌آموز مورد تأکید قرار می‌گیرد.

نه- آموزش نظری از آنجا که بر پایه مفاهیم بنا شده است، تک‌ساحتی است؛ درصورتی که فرایند کارگاهی چندین‌ساحتی است؛ بدین معنی که مشتمل بر نوشتن، تجربه‌کردن و خواندن به ‌صورت توامان است.

ده- دوره‌های آموزش نظری می‌توانند در شرایطی، ضد ‌مهارت، عمل و آن را سرکوب یا تضعیف کنند؛ اما در فرایند کارگاهی، این معضل کمتر دیده می‌شود.

آیا نمی‌توان به تلفیقی از این دو، یعنی کلاس و کارگاه رسید که به نفع هنرجو باشد؟

برقراری توازن میان این دو شیوه برای داستان‌نویسان امری ضروری است. متأسفانه ذهنیت ادبیات داستانی معاصر و توان آموزشی به شکلی است که گمان می‌شود آموزش نظری و کار کارگاهی تنها برای طبقه مبتدی و نوقلم ضروری است.

نتیجه این پندار، توقف فرایند ضروری آموزش و مهارت‌افزایی برای طیف وسیعی از کسانی است که در جامعه یا در محافل به‌عنوان نویسنده پذیرفته می‌شوند. این در حالی است که نویسنده تا پایان عمر حرفه‌ای خود به‌صورت مستمر نیازمند آموزش نظری و تمرین کارگاهی است.

احمد شاکری، نویسنده و منتقد ادبی تاکید دارد که یکی از آسیب‌های جدی نقد ادبی کشورمان، گسست میان تولیدات نقد ادبی دانشگاهی و فضای ادبی کشور به شکل‌های موضوعی، زبانی و رویکردی است.

به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، به دنبال پیگیری پرونده «تحلیل و آسیب‌شناسی کتاب‌های نقد ادبی» دقایقی را با احمد شاکری، نویسنده، پژوهشگر و منتقد ادبی به گفت‌وگو پرداختیم؛ نویسنده و منتقدی که در همه این سال‌ها دغدغه ادبیات جدی را دارد. پژوهشگری که بیش از اینکه نگران آثارش باشد، نگران قطار ادبی کشور است، قطاری که به عقیده او گویا از ریل خارج شده است. در ادامه این گفت‌وگو را می‌خوانید:

لطفا به عنوان کلام آغازین دیدگاه خود را درباره وضعيت نقد ادبی کشور بیان کنید.
در بررسی هر یک از ساحت‌های هندسه معرفتی ادبیات (خاصه ادبیات داستانی) لازم است علاوه بر بُعد استقلالی هر ساحت، ساحت‌های دیگر نیز لحاظ شوند. به بیانی وضعیت نقد ادبی در کشور و بررسی چیستی آن و چرایی وضع موجود نیازمند توجه به مجموعه عواملی است که با نقد ادبی در ارتباط هستند ایجابی و نفی‌ای که بر آن تاثیر می‌گذارند. به عنوان مثال نمی‌توان بدون توجه به ساحت پژوهش ادبی و فرصت‌ها و تهدیدهای متوجه به آن، درباره نقد ادبی قضاوت دقیقی داشت؛ زیرا فارغ از اینکه نقد ادبی نیز مشترکاتی به لحاظ موضوع و روش و رویکرد با پژوهش ادبی دارد، اصول موضوع نقد ادبی و مبانی فکری آن در ساحت پژوهش ادبی سامان یافته و ساختارمند می‌شود. بنابراین ضعف در پژوهش ادبی، انفعال و عقب‌ماندگی آن، وابستگی آن به تئوری‌های وارداتی و عدم تولید علم ادبی بومی و انشقاق میان پژوهش ادبی و ادبیات روزآمد، آثار خود را بر نقد ادبی نیز بر جای خواهد گذاشت. همچنین مقوله نقد ادبی ارتباط مستقیمی با حوزه‌های آموزشی دارد. علم نقد و تئوری‌‌های آن و در نتیجه تربیت نسل منتقدان ادبی نیازمند کرسی‌های آموزشی فعال در مجامع علمی است. در فضای ادبی کشور، می‌توان مدعی شد عمده جریان نقد ادبی نه در نتیجه آموزش در دوره‌های علمی دانشگاهی که در فضای غیر دانشگاهی شکل گرفته، فعال شده و عمل می‌کند. همچنین نقد ادبی متاثر از ادبیات خلاقه است و ارتباط مستقیمی میان کیفیت آثار تولید شده توسط نویسندگان در حوزه‌ای چون ادبیات داستانی و نقد ادبی وجود دارد. نقد ادبی از سویی وامدار خروجی های علمی پژوهش ادبی است و از سوی دیگر مصالح را برای پژوهش‌های ادبی فراهم می‌آورد. این آثار داستانی خلاقه عمیق هستند که می‌توانند ابزار نقد را کاملا فعال ساخته و به خدمت درآورند. همچنین نقد ادبی ارتباط مستقیمی با مقوله اقتصاد نشر دارد. گرچه نقد ادبی قادر است در فضای رسانه‌ای آزادانه‌تر و چابک‌تر از تولیدات داستانی حضور یابد. با این وجود حضور حداقلی نقد ادبی در میان عناوین کتاب‌های منتشر شده در طول یک سال متاثر از عاملی چون اقتصاد نشر است.

فارغ از این نسبت یافتگی میان نقد ادبی و ساحت‌های دیگر هندسه معرفتی ادبیات داستانی، چه آسیب‌هایی را متوجه نقد ادبی می‌دانید؟
گسست میان تولیدات نقد ادبی دانشگاهی و فضای ادبی کشور که این گسست، موضوعی، زبانی و رویکردی است یکی از آسیب‌های جدی است. همچنین عدم مساله‌مندی فضای ادبی کشور به مقوله نقد ادبی آسیب دیگری است؛ چون فضای عمومی ادبی خاصه در حوزه ادبیات داستانی چنان است که نقد ادبی گویا مساله ضروری احساس نمی‌شود. مروری بر برنامه‌های ادبی، جوایز و جشنواره‌های ادبی، حمایت‌ها و تبلیغ‌ها حاکی از آن است که حوزه نقد ادبی سال‌هاست از اولویت سیاست گذاری‌های ادبی خارج شده است. مساله دیگر، عدم اهتمام به تربیت منتقد ادبی و حمایت از منتقدان است. نقد ادبی کاری پرزحمت و پرحاشیه است و منتقد ادبی در فضای ادبی کشور نه تنها نباید انتظار برخورداری اقتصادی داشته باشد بلکه لازم است خود را برای مواجهه با بددلی‌ها، تخریب شخصیت، بایکوت و هجمه‌ها آماده کند. فقدان جریان نقد ادبی نیز یک آسیب است، با وجود حضور جریان‌های مختلف ادبی در کشور، به واسطه برخی علل، حرکت پویای جمعیِ دارای پایگاه اجتماعی و برخوردار از مبانی اندیشیده شده در حوزه نقد ادبی خاصه نقد ادبی متعهد به مبانی و ارزش‌های انقلاب اسلامی دیده نمی‌شود. غلبه شبه‌نقد‌ها نیز باید مورد توجه قرار گیرد؛ از جمله مقولاتی که در طول چند دهه جایگزین نقد شده اما در ارکان، روش و مبانی با نقد ادبی فاصله بسیاری دارند شبه نقدها هستند که گفته‌ها و نوشته‌هایی را شامل می‌شوند که به مرور و توصیف آثار ادبی و داستانی می‌پردازند و حداکثر می‌‌توان آنها را معرفی اثر ادبی دانست. نقد گریزی و نقدناپذیری نیز مشکل تاثیرگذاری است؛ چراکه تحقق نقد، رواج نقد، اثر گذاری نقد، حمایت از نقد ادبی و تاثیرگذاری آن منوط به رابطه‌ای دوسویه میان منتقد و متن ادبی و نقد ادبی و مخاطب است. این فراتر از اخلاق نقد پذیری نیازمند بصیرتی عالی است تا دانسته شود، نقد چه در موضع بشارت باشد چه در مقام انذار چه له یا علیه متن ادبی کار کند در نهایت به رونق ادبیات منجر می‌شود. با نگاه به همین اصل تغییرناپذیر است که جریان روشنفکری در طول چهل و اندی سال گذشته بنای خود را بر ندیدن آثار جریان ادبی متعهد و نگفتن درباره آنها گذاشته است. نویسنده سالاری نیز مساله مهم دیگری است به گونه‌ای که تلقی رایجی در میان اهالی قلم و متولیان و سیاست‌گذاران امر داستان وجود دارد که بر اساس آن، نویسنده –خاصه نویسنده داستان- مرجع قضاوت و پاسخگویی به پرسش‌های حوزه ادبیات داستانی است. این در حالی است که نویسنده (حتی اگر در کار خود خلاقانه و ماهرانه عمل کند) صرفا آفرینشگر داستانی بوده و لزوما نه بر مسایل حوزه داستان اشراف پژوهشی داشته و نه مجهز به روش‌های نقد و آگاه به رویکردهای نقد و واجد دقت‌های لازم در نقد ادبی است. با این وجود غالب جلسات نقد، داوری‌های ادبی و داستانی به نویسندگانی سپرده می‌‌شود که بعضا حتی یک نقد مکتوب در کارنامه خود ندارند یا یک مقاله یا کتاب پژوهشی در حوزه ادبیات داستانی تولید نکرده‌اند. این تلقی که برای منتقد بودن نویسنده بودن کافی است، آسیب‌های جدی به حوزه نقد ادبی وارد کرده است.

آیا جلسه‌های نقد نیز می‌توانند آسیب‌زا باشند؟
بله میدان‌داری ناشران و ذی‌نفعان ادبیات خود آسیبی دیگر برای نقد ادبی کشورمان است و جلسات نقدی که توسط مجموعه‌ها، موسسات فرهنگی ادبی، ناشران یا دفاتر ادبی برگزار می‌شود و در آنها محصولات این مراکز مورد نقد قرار می‌گیرد، غرض تبلیغی و تهییجی بر کشف واقع و اصالت اثر ادبی پرده می‌افکند و ذی‌نفعان اثری که مورد نقد قرار گرفته تاب نقد واقعی و بی‌تعارف را ندارند.

درباره نقدهای دانشگاهی چه نظری دارید؟
نقدهای دانشگاهی چه آنها که در قالب پایان‌نامه‌ها و مقالات علمی پژوهشی منتشر می‌شوند و چه آنها که صورت کتاب پژوهشی به خود می‌گیرند، مساله‌محور و رویکرد‌محور هستند. به این معنی که مشخص است پیش‌فرض‌ها و روش‌ها از کدام نظریه فکری-ادبی استخراج شده است؛ اما فضای عمومی ادبیات خاصه ادبیات داستانی شاهد نقدهایی بدون مساله است که با رویه معهود و سنتی نقد تنها به بررسی عناصر و ارکان داستانی پرداخته می‌شود. از دیگر آسیب‌های مشهود در نقد ادبی کشورمان می‌توان به گم‌بود نقدهای بینا‌رشته‌ای اشاره کرد. از جمله دلایل عدم بالندگی و بلکه عدم کاربردی بودن نقدها، گسست نقد ادبی در کشور با دیگر ساحت‌‌های علوم انسانی است. به نحوی که نقد ادبی مساله ای بینارشته‌ای را مطرح کرده و شاهد اندماج علوم مختلف در نقد ادبی باشد. فقدان شجاعت و صراحت نیز مساله و مشکل محسوب می‌شود. نقد ادبی، ساحتی پرتنش و پرآسیب است و کمتر فردی حاضر می‌شود به صورت تخصصی در این حوزه کار کند و در آن دوام بیاورد؛ چراکه نتایج نقد طبعا به کام عده‌ای خوش نیامده و تبعات و لطماتی از سوی نقد متوجه منتقد می‌شود. این خود موجب خواهد شد منتقدان از بیان آنچه می‌اندیشند پرهیز کنند و کمتر منتقدی حاضر است بدون رعایت مصلحت‌های خود ساخته و غیر ضرورت به ادبیات و مصالح ادبی فکر کرده و این خطرها را به جان بخرد.

چرا نویسندگان ما به سمت نقد ادبی نمی‌روند؟
نقد ادبی لزوما از نویسندگی آغاز نمی‌شود و این تلقی غلط گاه بیان می‌شود که منتقدان نویسندگان شکست خورده‌اند و در نتیجه کسانی که قادر به نوشتن آثار داستانی و خلاقیت نیستند به نقد پناه می‌برند تا بر آثار ادبی خرده گیرند. طبعا در این نگاه، نقد ادبی طفیلی ادبیات خلاقه خواهد بود؛ اما در واقع نقد ادبی کاری سخت و پرزحمت است و منتقد ادبی به مطالعات فراوان در ساحت‌های مختلف علمی و دقت نظر بالا نیاز دارد. علاوه بر این ضرورتی در نویسنده بودن منتقد ادبی نیست، بنابراین ممکن است فردی تنها در ساحت نقد ادبی کار کند و اساسا وارد فضای نویسندگی خلاق نشود؛ اما در یک نگاه کلی، نقد ادبی در فضای عمومی ادبی کشور حوزه جذابی برای فعالیت نیست. نه جذابیت‌‌های مادی لازم را برای فعالیت دارد، چنانکه نوع قراردادهایی که در حوزه داستان‌‌نویسی، خاطره‌نویسی، زندگی‌نامه‌نویسی با نویسندگان بسته می‌شود غالبا در حوزه نقد ادبی برای منتقد لحاظ نمی‌شود و از سوی دیگر، این تلقی وجود دارد که این اثر داستانی و روایی است که می‌ماند در حالی که نقد ادبی در پیچ و خم تاریخ خیلی زودتر از انتظار فراموش می‌شود. علاوه بر این، حوزه نفوذ و تاثیرگذاری نقد ادبی در ادبیات معاصر بسیار کاهش یافته است، به تعبیری منتقد ادبی مرجع قضاوت درباره اثر ادبی نیست و اهرم‌های متعدد دیگری در این حوزه فعال هستند. با مروری اجمالی بر حوزه ادبیات مشخص می‌شود که تا چه میزان جریان نقد ادبی توانسته است کتابی را پرفروش یا آن را از گردونه تاثیر و فروش خارج کند. به نظر می‌رسد عوامل دیگری به مرور جایگزین نقد شده‌اند و افراد ترجیح می‌دهند در حوزه‌ای فعالیت کنند که اثرگذارتر است.

دلیل استقبال کم ناشران از کتاب‌های پژوهش ادبی چیست؟
دلایل متعددی برای این امر قابل شمارش است، از جمله می‌توان به کیفیت پژوهش ادبی در کشور اشاره کرد. یکی از معضلاتی که سال‌هاست در بخش پژوهش ادبی با آن مواجه هستیم غیربومی و غیرتولیدی بودن پژوهش‌هاست. پژوهش‌های ادبی مبنا و حرف تازه‌ای برای بیان ندارند و تنها به تطبیق الگوهای وارداتی می‌پردازند. نکته دیگر اینکه پژوهش‌های ادبی از گردونه ادبیات معاصر خاصه ادبیات داستانی عقب هستند و در انتخاب مصادیق و دوره‌ها به دوره کنونی و مصادیقی که در حال ادبی کشور تولید می‌شوند کمتر توجه دارند. از سوی دیگر مخاطب پژوهش‌های ادبی خاص و محدود است. این البته معضلی است که ریشه آن را در مجامع علمی و دانشگاهی باید جست. اینکه موضوعات و مسایل پژوهشی چگونه و در چه فرایند و بر اساس چه پیش فرض‌هایی انتخاب می‌شوند و اینکه چرا یک دانشجوی دوره دکتری در انتخاب رویکردهای بومی یا انتخاب موضوعاتی در حوزه ادبیات داستانی انقلاب اسلامی و دفاع مقدس دچار سرگردانی و دلسردی می‌شود درحالی‌که انتخاب یک موضوع کم‌اهمیت جهت پژوهش در شاهنامه مورد موافقت قرار می‌گیرد. این نشان می‌دهد مجامع دانشگاهی ما در چارچوب‌های تحمیلی و غیرقابل انعطاف و گاه زاویه‌دار با اهداف و مبانی انقلاب اسلامی گرفتار شده‌اند. نکته دیگر این است که محصولات پژوهشی دانشگاهی نه برای حل مشکلی در فضای ادبی کشور که صرفا برای اثبات دانش ادبی پژوهشگر نوشته شده و کارکرد صرفا دانشگاهی دارند. بنابراین دانشجو و استاد دانشگاه نیز برای کسب مدرک علمی یا ارتقای درجه علمی اقدام به پژوهش می‌کند و مشخص است که مخاطب این پژوهش‌ها فضای ادبی نیست. همچنین نکته دیگر آن است که کتاب‌های پژوهشی از مرجعیت ادبی لازم در فضای ادبی برخوردار نیستند. در چه میزان از جلسات نقد ادبی به کتاب‌های پژوهشی استناد می‌شود؟ چقدر فضای ادبی کشور به پژوهش اهمیت قایل می‌شود؟ ما در فضای ادبی زیست می‌کنیم که در آن نویسندگان بدون هیچ مستند علمی و پژوهشی، مشهورات شبه علمی خود را در رسانه‌ها منتشر می‌کنند و مخاطبان این مطالب را به عنوان محصول پژوهشی می‌پذیرند که در این شرایط انگیزه‌ها برای پژوهش تضعیف می‌‌شود.

چقدر نقد‌پذیر بودن یا نبودن ایرانیان در این وضعيت موثر بوده است؟
میان ایرانی بودن و نقد ناپذیری ارتباط مستقیمی برقرار نیست؛ اما واقعیتی که در حوزه ادبیات کاملا قابل اثبات است این است که حوزه نقد ادبی قدرت لازم را برای تاثیرگذاری نداشته و تبدیل به بازیگری شده است که می‌توان نقش آن را نادیده انگاشت یا در معادلات ادبی حذف کرد. این رخداد نتیجه عوامل متعددی از اخلاق نقد و تاریخچه عملکرد نقد ادبی گرفته تا روش‌های نقد و مبانی انتقادی است. برای بازگردادن نقد ادبی به جایگاه واقعی و ممتازش باید هزینه کرد. این در درجه اول به مدیران و سیاست گذارانی نیاز دارد که حقیقتا به نقد ادبی باور داشته و از بصیرت و دوراندیشی کافی ادبی برخوردارند. ضعف جریان نقد ادبی رخدادی نیست که آثارش در آینده مشخص شود. وضعیت فعلی ادبیات داستانی ما نتیجه ضعف جریان نقد ادبی در دهه‌های گذشته است. شاید اگر نقد ادبی به صورت متقن، روش‌مند و شجاعانه‌ای در اوایل دهه ۷۰ همزمان با جریان تازه شکل یافته ادبیات داستانی سیاه دفاع مقدس داشتیم اکنون گفتمان ادبیات سیاه دفاع مقدس به گفتمان رایج بلکه غالب ادبیات داستانی در مجامع علمی تبدیل نمی‌شد. اگر جریان نقد ادبی متعهد کارش را درست انجام می‌داد بسیاری از واقعیت‌ها که ذهن ما نیز به آنها متوجه نیست در فضای کنونی ادبیات تغییر می‌کرد و برخی نویسندگانی که در خلا نقد واقعی آثارشان به شهرت رسیدند وضعیت دیگری داشتند. برخی از آثار داستانی که در کم‌بود نقد ادبی به عنوان اثر شاخص و ممتاز شناخته شدند جایگاه دیگری داشتند و در نقطه مقابل انبوهی از آثار درخور ستایش از گمنامی خارج می‌شدند و طیفی از نویسندگانی که به منابع قدرت ادبی و تبلیغی متصل نبودند، جایگاه ممتازی می‌یافتند. دایره نقد ادبی تنها به متن ادبی اختصاص پیدا نمی‌کند و ما اکنون نیازمند جریان نقدی هستیم که عملکردهای انجام شده در حوزه ادبیات را به شکل منظم و منسجمی دنبال و نقد کند. جوایز ادبی را دنبال کند، عملکرد موسسات و مجموعه‌هایی را که کار ادبی می‌کنند، دنبال کند و نیز حوزه پژوهش و حتی نقد را نقد کند.

جلسات نقد ادبی چقدر توانسته‌اند نقد کارآمد داشته باشند؟
چند رکن برای جلسات نقد قابل بیان است که مرکز یا مجموعه برگزارکننده جلسات نقد، موضوع نقد یا اثری که نقد می‌شود، رویکرد نقد، منتقد یا منتقدان، غرض نقد و روش نقد را شامل می‌شود. تقریبا در ذیل تمام این عناوین می‌توان به صورت مفصل آسیب‌شناسی کرد و آنچه بیش از هر چیزی به جلسات نقد ضربه می‌زند فقدان مبانی اندیشیده شده متناسب با فرهنگ و حکمت ایرانی اسلامی و دیگر معضلات و آسیب‌های روشی نقد است.

چه پیشنهادی برای بهبود وضعيت فعلی دارید؟
نیازمند یک اندیشه عالی و دوراندیشی در سطح مدیران عالی فرهنگی و ادبی هستیم تا گوشی برای شنیدن آسیب‌ها، پیشنهادها و راهکارها وجود داشته باشد. برخی نگاه‌ها باید تغییر کند و روش‌ها و برنامه‌ها باید اصلاح شود. چشم‌اندازهای آینده باید فهمیده و تصویر شوند و به نگاه‌های جامع و همه‌سو‌نگر نیاز داریم که بتوانند برای آینده کار کنند و مدیرانی که تنها در اندیشه دوره مدیریت کنونی خود نباشند.

همشهری – فرشاد شیرزادی : احمد شاکری از نویسندگان و منتقدانی است که سال ها در برخی جوایز ارزشمند مانند جایزه داستان کوتاه «یوسف» کار داوری داستان و رمان را انجام داده است. تجربه چند وجهی و چند ساحتی او در این حوزه باعث شده که درباره جشنواره ها و جوایز ادبی با او دیدار کنیم و نظر او را درباره جشنواره های خصوصی و دولتی جویا شویم.

پیش از اینکه شما را به عنوان داستان نویس و منتقد به جای آوریم، به عنوان چهره ای می شناسیم که در بسیاری از جوایز ادبی داور بوده و هستید. در جوایز خصوصی و دولتی، داورها چه معیارهایی را باید لحاظ کنند تا نحله های مختلف فکری و ادبی را پوشش دهند و محدود به یک طیف خاص و محدود نباشند و کتابی که برگزیده می  شود دارای ارزش های ساختاری و محتوایی باشد؟

درباره معیارهایی که در آثار برگزیده لحاظ می شود و همچنین خصوصیت  و توانایی هایی که داوران باید دارا باشند، بخش قابل توجه اش به ساختار جوایز ادبی، جایگاهشان و اهدف اصولی شان بازمی گردد. رشد زائد الوصف جوایز ادبی به لحاظ کمّی، نشانگر رشد ادبیات نیست. کما اینکه برخی کشورهای دیگر از ما جوایز و جشنواره های بیشتری در حوزه کتاب دارند و البته سابقه و سنت ادبی شان هم از ما بیشتر است. زایشی که جشنواره های ادبی و کارکردی اکنون در کشور ما دارند، کارکرد درست و واقعی نیست؛ یعنی یک جورهایی تولد نابهنگام و رشد غیر معمولی داشته اند. این رشد روزافزون با تقویت جریان های مختلف ادبی همراه نیست. در عرصه عمل و برنامه ریزی، رایج ترین، معمول و مرسوم ترین کاری که جشنواره ها و متولیان دولتی و غیر دولتی نسبت به آن اقدام می کنند، برگزاری همین جوایز ادبی است. مهم ترین برنامه ما در حوزه کتاب، راه اندازی جشنواره هاست. این مهم بر این اساس بنیان نهاده شده که گویی جشنواره های ادبی مختلف، حل المسائل جریان های ادبی اند اما در بطن و متن واقعیت چنین نیست.

ریشه این نگاه در چیست؟ اینکه به گمان عده ای این جشنواره ها و جوایز ادبی حل المسائل جریان های ادبی کشورند؟

ریشه این نگاه حاصل اعتماد بیش از اندازه ما به جریان های تبلیغی است. یعنی در رکن تبلیغ، انتخاب کتاب ها هم بر اساس همان تبلیغ انجام می گیرد. جشنواره ها نوعاً برنامه هایی دارای خروجی اندک و اما در سوی دیگر پر سر و صدا و کم بازده اند. راه اندازی آنها نیازمند تلاش چشمگیر و مستمر نیست. زرق و برق و فضای رسانه ای که آنها ایجاد می کنند، بیش از برنامه هایی است که دیر بازده اند و سال ها برای محقق شدنشان تلاش می کنند. همین موضوع باعث شده است که بانیان حوزه کتاب تلاش و همتشان را معطوف این کنند که پیش از هر چیز جشنواره راه اندازی کنند. اگر نگوییم جملگی، اما اغلب جشنواره های ادبی خودشان را مسئول و پاسخگوی نیازهای مردم نمی دانند.

آیا نباید با این ساز و کار و عملکرد به ویژه جوایز خصوصی مورد پرسش و نقد قرار بگیرند؟

اتفاقاً اصلاً چنین نیست که این جوایز مورد پرسش و نقد قرار گیرند. فعالیت های مسئولان جشنواره ها اغلب مورد تحلیل قرار نمی گیرد و پاسخگوی نیاز عمومی جامعه نیستند.

نشانه های فقدان توفیق این جشنواره ها از نظر شما چیست؟

جشنواره های ادبی در هدف گذاری هایشان بیش از آنچه به دست می آورند و خروجی کارشان است، ادعا می کنند. اغلب جشنواره های ادبی ادعای جریان سازی دارند.

منکر جریان سازی آنها هستید؟

اگر جریان را به نوعی حرکت جمعی مستمر و حرکتی که در بین طیف قابل توجهی از مخاطبان اشاعه دارد، تعبیر کنیم، شاید معدود جوایزی در میان بمانند و باشند که بتوان به شکل متقن گفت آنها جریان سازند. از سوی دیگر برخی جشنواره ها ادعا می کنند که کشف استعداد می کنند، در حالی که به ویژه در جشنواره هایی که آثار غیر چاپی بررسی می شود، شرکت کنندگان متوسط و مبتدی اند و در ثانی شرکت کنندگان اغلب چهره هایی تکراری اند و اگر نیک بنگریم هر سال با چند نام مشخص روبه روییم که به اصطلاح مشتری همیشگی این جشنواره ها هستند. از دیگر سو جشنواره ها ادعا می کنند که بر اساس مبانی سنجیده و اصیل، کار گزینش و انتخاب را انجام می دهند، در حالی که این موارد هم قابل نقد است. تعداد قابل توجهی از جشنواره ها در یک راستای فکری و ادبی گام می گذارند. جشنواره های روشنفکری و ادبیات انقلاب و متعهد واقعاً جشنواره هایی یکسان اند و این نشان می دهد که تنوع آراء در آنها وجود ندارد.

با تقویت نگاه و انتخاب داوران نمی توان انتظار داشت که خروجی و دستاورد این جشنواره ها تکانی بخورد؟

اغلب این داوران اتفاقاً نویسنده اند و به هیچ وجه نظریه پرداز و منتقد نیستند. بنابراین اغلب آنها نگاه و معیار انتقادی دقیقی در حوزه کتاب ندارند.

این اعتماد مردم که اشاره کردید چه جایگاهی دارد و در میان چه عده ای این جشنواره ها نفوذ و ظهور دارند؟

در میان طیف محدودی است و عامه مردم اعتماد ویژه ای به نتایج جشنواره ها ندارند و حتی گاهی کتاب به چاپ های بعد هم نمی رسد. ریشه این مشکلات آن است که به جای اینکه به شکل مشرف به موضوع بنگریم، اغلب به طور مقطعی به جوایز می نگریم و آنها را مورد بررسی قرار می دهیم.

راه چاره چیست؟

من در جایی هندسه معرفتی ادبیات داستانی را برشمردم. تقریباً در فضای ادبیات ۱۲ رکن وجود دارد که همگی با هم کار می کنند. به تعبیر داستان نویسان، آنها یک مجموعه به هم پیوسته، منسجم و در ارتباط با یکدیگرند. چنین نیست که به فرض یک حلقه را به سلیقه هیأت داوران انتخاب کنیم و حلقه ای دیگر را رها کنیم. در یک کلام نمی توان انتظار داشت که جریان نقد ادبی نداشته باشیم اما جشنواره ها خروجی قابل قبولی را به نمایش بگذارند. نمی توان در عرصه پژوهش به روز نباشیم و نگاه انتقادی نداشته باشیم و نوآورانه دست به ابتکار بزنیم و جشنواره ها خروجی قابل قبولی را ارائه دهند. من به کاستی هایی که در این حوزه هست اشاره می کنم تا موضوع را دریابید. ما نمی توانیم آموزش ادبیات داستانی نداشته باشیم یا آموزش ها و شیوه هایمان کهنه باشد و در جشنواره ها موفق ظاهر شویم. از سویی پرواضح است که نمی توان در حوزه نشر، تبلیغ و مدیریت ادبیات کم کاری کنیم و از جشنواره ها با دست پر برگردیم. نگاه تک ساحتی در حوزه ادبیات نتیجه و خروجی ای جز این ندارد که جشنواره ها به عنوان تنها پدیده های تأثیرگذار ظاهر شوند. البته جشنواره ها به دلیل اینکه رسانه در اختیار دارند، پر سر و صدا هستند اما به نظر می رسد بیش از اینکه تأثیر بسزا داشته باشند، تأثیر تخریبی بر ادبیات دارند و در ساده ترین شکل می توانند به ضد خودشان بدل شوند. در جایی که می توانند سازنده باشند و جریان های اصیل و موفق را تقویت کنند، نوعی انحراف را در جریان های ادبی شاهدیم و انتخاب هم خب، انتخاب آنهاست!

درباره جشنواره هایی مانند جایزه جلال و شهید غنی پور چه نظری دارید؟

در این باره هم من بارها مطالبی نوشته ام اما برگزارکنندگان هیچ توجهی به این نقد و نظرها نداشته اند و پاسخی هم از سوی آنها تا امروز دریافت نکرده ام.

آیا در همین جشنواره ها می توان سازو کاری در نظر گرفت که تنوع و در نظر گرفتن سلایق مختلف تا حدودی حفظ شود؟

می دانید که در حوزه ادبیات داستانی خلاق، جشنواره های متعدد ملی و موضوعی و جنسیتی و مضمونی برگزار شده و می شود اما حوزه نقد ادبی مغفول مانده است. بسیاری از متولیان ادبی به اندازه ای که اهتمام دارند تا جشنواره های داستان نویسی برگزار شود، دغدغه مند حوزه نقد نیستند و توجه ندارند که اگر قرار باشد گزینش بهین و برینی انجام شود، مجرا و منفذش جز از خلال نقد متعهدانه، منصفانه، آگاهانه و پژوهش های بنیادین نیست. در بحث و تبادل نظر با بسیاری از داوران به عینه متوجه می شویم که ضعف مبانی نظری و ضعف در تطبیق، بسیار پررنگ است. به عبارت رساتر یعنی یا ادبیات به درستی شناخته نشده یا اگر داوری ادبیات را هم به اندازه خودش می شناسند از تطبیق موضوع ها عاجر است. داوران اغلب ضعف در مصداق یابی دارند. جشنواره های مورد بحث ما، در هر دو گروه فکری، اساساً متوجه این خلاء و کاستی نیستند. در جشنواره های ادبی باید اصلاحی اساسی انجام گیرد و این روند و رویه تغییر کند. این تغییر رویه می تواند از سوی رسانه ها حاصل شود. فضای ادبی طی دهه های اخیر دچار نوعی رکود، عادت زدگی و تکرار شده. جشنواره زمانی که باید بدرخشد و زایش داشته باشد، عملکرد موفقی ندارد و پس از اعلام برگزیدگان، به نظر می رسد که استقبال جامعه از آنها چندان قابل قبول نیست یا اساساً استقبال چندانی از آنها نمی شود.

نخبگان چه واکنشی به این جوایز دارند؟

باید بررسی کرد که میان نخبگان و اهالی ادبیات و کتاب چه قدر درباره این کتاب ها صحبت می شود. به گمانم بسیای از جشنواره ها نه مورد اقبال نخبگان اند و نه اقبالی از سوی عامه مردم دارند.

رقابت میان این جشنواره های مختلف را چگونه ازریابی می کنید و از چه زاویه ای به آن می نگرید؟

تأسیس و رقابت این جشنواره ها هم به جای اینکه اعتباری، علمی و ادبی باشد به نوعی به رقابت مادی و ریالی تبدیل شده است. این موضوع به خودی خود طنزی در تاریخ ادبیات ماست که چرخه فروش یک رمان در کشورمان چقدر است و بیشترین شمارگانی که یک کتاب داستان دارد چقدر است؟ با این وصف جشنواره ای به نام جایزه آل احمد تأسیس می شود که مبلغ جایزه آن ۱۱۰ سکه بهار آزادی است. این موضوع بیش از اینکه تقویت کننده جنبه ادبی آن باشد، بیشتر شبیه چشم و هم چشمی است؛ کما اینکه داوران این جشنواره طی دوره های اخیر که آنها را ارزیابی کرده ام، داور جشنواره های دیگر هستند و حتی برخی شان صلاحیت داوری جشنواره های کوچک تر از جلال را هم ندارند. نتیجه چنین انتخاب هایی آن است که انتظاری که از جشنواره های ملی داریم، محقق نشود. امتیاز این جایزه، صرفاً جنبه مالی اش است و از این حیث دیگر جشنواره ها را در مادون خود قرار می دهد. طبعاً هیچ جشنواره خصوصی و غیردولتی قادر نیست ۱۱۰ سکه یا حتی کمتر از این را به برگزیدگانش اهدا کند. البته در مجموع این هیکل و مجسمه ای که ساخته شده، دارای اعضای متوازن نیست. آنچه از آن به عنوان جایزه جشنواره یاد می شود، بسیار برجسته تر از اجزا دیگر است. همه مخارج و زحماتی که کشیده می شود به همین دلیل به کلیت موضوع آسیب می زند. در اینجا باید پاسخ دقیق شما را در چند پرسش قبل بدهم که ما راه چاره ای جز توازن نداریم. توازن مستلزم نگاه عالی و مشرف و سیاست گذاری دقیق است و نگاه جامع می طلبد که دولت ها باید داشته باشند. متأسفانه بنیاد شعر و ادبیات داستانی که دوباره احیاء خواهد شد، در طول ادوار گذشته، یکی از مهم ترین کارهایش برگزاری جوایز ادبی بوده. جایزه ادبی جلال، شعر فجر و غیره و صد البته زمانی ندارد که درباره مهمات ادبیات صحبتی پیش بکشد. با این دست‌فرمان، زمانی ندارد که در سطح ملی و فی الحال برای ادبیات و کتاب چاره اندیشی کند و ارزیابی سنجیده و درستی از اوضاع به دست دهد و روشن بداند که در حال چه رخ می دهد و در آینده نیازمند چه چیز هستیم. در واقع دچار نوعی روزمرگی هستند که این جشنواره ها را هر سال و پیاپی برگزار کنند.

به رکود، تکرار، عادت زدگی و روزمرگی این جشنواره های در حوزه کتاب اشاره کردید و اینکه در بهترین حالت، داوران نویسنده اند و نه پژوهشگر، منتقد و داور حرفه ای. در انتخاب این کتاب ها سلیقه چقدر  موثر است؟

بخشی از هنر قانون مند است و ذات هنر این است که قوانینی را می توان از آن استخراج کرد. ادبیات داستانی هم از این قاعده مستثنا نیست. بخشی از ادبیات داستانی قابل توضیح و تبیین است. این بخش هنر، ثابت است اما بخش دیگر، بخش جوششی و خلاقانه اش است که هنوز قواعدش کشف نشده یا به هر دلیلی به سلیقه مخاطب بازمی گردد. به زبان رساتر یعنی به مهارتی که آن فرد بر آن احاطه یافته بستگی دارد. سلیقه یا قدرت تشخیص یا همان حس ششم که داور باید داشته باشد، اتفاقاً میان منتقد و داستان نویس بسیار متفاوت است. شأن یک داستان نویس این است که در وضعیت ناپایدار یک داستان درخشان خلق می کند. حتی یک داستان نویس ممکن است به محاسن داستانش کاملاً آگاه نباشد، چرا که به ساختارهای نقد آگاه نیست. او رویکردهای نقد را نمی شناسد و دلیلی هم ندارد که یک به یک همه آنها را بشناسد و ارزیابی کند. نویسنده الزاماً قدرت تفسیر دقیقی ندارد. سلیقه در حقیقت با نقد مستمر و پیاپی تشخیص و توزین می شود. همچنین این کار صرفاً با خواندن حاصل نمی شود. چنین نیست که به فرض بگوییم یکی که زیاد داستان خوانده است، می تواند داستان درخشان را از داستان ضعیف تشخیص دهد. به طور مثال در نمونه اخیر داستان بلند «اثریا» که یادداشتی روی آن نوشته ام و در جشنواره حاج حسین همدانی از آن تقدیر شد، کاری است دارای ۱۵ مولفه که آنها را یک به یک شمرده ام و شاخص است. من با داورها صحبت می کنم اما داوران توجهی به این ملاک ها ندارند. چون اساساً این ملاک ها را ارزیابی نکرده اند. آنها از دیگر سو، مولفه هایی برای ادبیات ضدجنگ نمی شناسند. هنگامی که ابزار توزین و ترازوی آنها دقیق نیست، طبعاً نمی توانند درخشش یک اثر ادبی را بررسی کنند. این مثل مانند این است که شما باسکولی دارید که از تشخیص جزئیات عاجز است. آیا ما سواد و دانش تفکیک ادبیات سیاه را از ادبیات شاخص داریم یا نداریم؟ چه کسی باید این کار را بکند؟ نویسنده که خود اصل این تفکیک را نمی شناسد یا می داند اما تفسیر و جزئیاتی ندارد و کتاب در این باره نخوانده. قطعاً چنین داوری در محاسباتش به خطا می افتد. پس اینجا جای سلیقه نیست و صددرصد جای پژوهش است. البته در حوزه پژوهش و نقد هم عرصه ادبیات ما عرصه فقیری است. اما آنچه هم داریم و همان بضاعت اندک هم پای جشنواره های ادبی دیده نمی شود. جشنواره ها بعضاً دست متولیان و داستان نویسانی است که اغلب به شکل رابطه ای انتخاب می شوند. تیپ داوران متأسفانه اغلب تیپ هایی است که از جشنواره ای به جشنواره ای دیگر می روند و پاسخگوی عملکرد خودشان نیستند.   

در قیاس با کشورهای مسلمان همسایه، ادبیاتمان و این جشنواره ها کجا ایستاده اند؟

به طور دقیق در جریان جشنواره های کشورهای مسلمان همسایه نیستم تا نقد تطبیقی درستی از دیگر کشورها داشته باشم. نیک می دانید که وقتی می گوییم «دیگر کشورها» این دیگر کشورها خود عالمی است. باید ادبیات داستانی کشورهایی مانند افغانستان، ترکیه و کشورهای حاشیه خلیج فارس را بررسی کرد. برای بررسی ادبیات داستانی آنها هم باید با ترجمه درست و شیوایی از تک تک آثارشان سر و کار داشت تا بتوان به مقایسه ای درست و متقن دست یافت. اما به ضرس قاطع می توانم بگویم که در کشورهایی که صاحب ادبیات سخته و پخته اند، تفاوتشان با ما این است که شاید جشنواره هایی هم داشته باشند که مبتنی بر سلیقه یا سلایق عام باشند و حتی وجه علمی سنجیده شده ای نداشته باشند اما مجامع دانشگاهی و تولید فکر در این کشورها مستحکم اند. در فضای دانشگاهی مان متأسفانه مجامعی علمی که ادبیات را تئوری پردازی کنند، نداریم. روند ما در مجموع روندی ترجمه ای است. به ندرت به تولید فکر می اندیشیم. کشورهای توسعه یافته و دارای پیشینه ادبیات داستانی هم سو با ظرفیت هایشان تولید فکر دارند. جدای از مجله های علمی پژوهشی که مخاطبانشان خود دانشگاه ها  هستند و تأثیری از آنها در فضای عمومی ادبیات نمی بینیم، بسیار اندک نشریه نقد ادبی داریم. مجله ای را نمی شناسم که بگوییم به نقد داستان می پردازد و به طور جدی این کار را دنبال می کند. اما در مجامع دیگر این مجله ها منتشر می شوند و به شکل حرفه ای کار می کنند و در عرصه حضور دارند. آن شکاف بزرگی که بین تئوری و اثر خلاقه وجود دارد در کشور ما جدی است. این شکاف را هم بیشتر سلایقی پرمی کند که از هر حیث آزموده نشده اند و امتحانشان را به اصطلاح پس نداده اند. سلایقی که جای پایشان محکم نیست و در یک کلام می توان آنها را رها شده نامگذاری کرد. این ها همگی امواجی است که کشتی ادبیات داستانی را به این سو و آن سو می برد و اتفاقاً لنگری که بتوان آن را مستقر کند، وجود ندارد. از سوی دیگر در فضای مجازی یک سلبریتی، کتابی را تبلیغ می کند و به یکباره شمارگان آن کتاب بالا می رود. حال پرسش من از شما این است که آیا جریان نقد یا منتقد ممحضی سراغ داریم که عنوان کند فلان کتاب ارزش ادبی ندارد.

متأسفانه تعداد منتقدان ما هم اندک اند!

منتقد ممحض یکی عبدالعلی دستغیب را داریم و دیگری محمدرضا سرشار. عده ای نویسنده داریم که هم داستان می نویسند و هم در جلسه نقد شرکت می کنند و هم اوضاع و احوال ادبیات داستانی را اگر ازشان بخواهید برایتان تحلیل می کنند و هم نظریه صادر می کنند و اتفاقاً در بهترین حالت نویسندگانی متوسط اند! در واقع شرایط جامعه به گونه ای است که متأسفانه به آنها اقبال نشان داده و آنها هم به سمت نویسنده سالاری گام برداشته اند. درست مانند سینمایی که می گوید باید ببینم بازیگر چه کار می کند و چطور بازی خواهد کرد! کارگردان فیلمنامه نویس هم دارد. طراحی صحنه به خودی خود یک کار عمده است یا تدوین گر به نوعی کارگردان دوم است. اگر آنها نباشد کار سینما می خوابد. اما نویسنده سالاری دقیقاً مانند بازیگر سالاری در سینما و بازیکن سالاری در فوتبال شده. بسیاری از این نویسندگان امروز به اصطلاح در حوزه ادبیات به معنای واقعی سلطنت می کنند و در حوزه های مختلف نفوذ کلام دارند و هر کار که خودشان صلاح و صواب می دانند انجام می دهند و در قبال هیچ نهاد و هیچ جریانی هم پاسخگو نیستند.

احمد شاکری، نویسنده و منتقد ادبی در گفت‌وگو با ایکنا درباره نقش بسیج در ادبیات داستانی گفت: باید در معنای عام از بسیج استفاده دقیقی کرد. ما از فرهنگی یاد می‌کنیم که با وقوع انقلاب و دفاع مقدس شکل گرفت، رشد پیدا کرد و در گستره فعالیت‌های اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و … جاری شد. اما در روایت و به ویژه در روایت ادبیات داستانی نقش عمده‌ای داشت.

وی افزود: نقش اول بسیج تدارک و فراهم کردن مصالح و مواد لازم برای روایت‌های داستانی است. با توجه به اینکه داستان روایتگر زندگی است و زندگی باید واجد عمق، ژرفا و معنای عمیقی باشد؛ در این صورت ادبیات داستانی روایتگر زندگی دچار تحول و گیرایی خواهد شد. نکته مهم در این زمینه این است که در چهار دهه گذشته، به ویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی، فرهنگ بسیجی مقاطع مهمی را در تاریخ انقلاب اسلامی پدید آورد. هم شخصیت‌های بزرگ، ماندگار و تأثیرگذاری در تاریخ معاصر ما شکل گرفتند، هم وقایع مهمی رقم زده شد و معانی عمیقی در شخصیت‌ها نمود پیدا کرد.

شاکری با بیان اینکه فرهنگ بسیجی موضوعی است که دستمایه روایت‌های بی‌پایانی خواهد شد، بیان کرد: اینکه مقام معظم رهبری فرمودند؛ جنگ ما یک گنج است، دقیقاً همین تعبیر را می‌رساند. لذا میان فرهنگ بسیجی که برآمده از آموزه‌های شیعی است با سبک‌های دیگر زندگی متفاوت است. یکی از تفاوت‌های آشکاری که به ویژه در حوزه ادبیات داستانی دفاع مقدس با دیگر گونه‌های روایی جنگ در جهان وجود دارد، به همین فرهنگ مربوط می‌شود. دفاع مقدس ما به چیزی، کسی، مضامین و وقایعی می‌پردازد که در فرهنگ‌های غربی اومانیستی دیده نمی‌شود.

نویسندگان متعهد عافیت‌گزین نیستند
استادیار گروه ادبیات اندیشه پژوهشکده فرهنگ و مطالعات اجتماعی در ادامه تصریح کرد: ما نیاز به نویسندگانی داریم که در خلاقیت و آفرینش اثر خود از بسیج و فرهنگ بسیجی بهره‌مند شوند. به تعبیری فرهنگ بسیجی هم به شخصیت‌های داستانی و هم به نویسندگان و راویان مربوط می‌شود. یعنی در تاریخ چهار دهه گذشته ما شاهد بودیم اساساً نویسندگان مطرح پیش از انقلاب اسلامی که متعلق به جریان چپ یا غرب‌گرا بودند، اینها نه خواستند درباره انقلاب و ارزش‌های آن بنویسند و نه توانستند. یعنی اینها در یک دوره‌ای از انقلاب و دفاع مقدس ننوشتند و در دوره‌های بعد هم آن را تحریف کردند.

شاکری ادامه داد: دلیلش هم این است که دوره جدید ادبی، متعلق به نویسندگانی است که از آنها به عنوان نویسندگان متعهد یاد می‌شود و واجد فرهنگ بسیجی هستند. یعنی بر اساس چنین فرهنگی قلم می‌زنند. یکی از شاخص‌های چنین نویسندگانی این است که آنها در متن حادثه بوده و عافیت‌گزین نیستند، اهل ابداع و نوآوری هستند و این حائز اهمیت است.

نویسنده رمان «بی‌اسمی» در ادامه در پاسخ به اینکه چرا در ادبیات داستانی دفاع مقدس به شخصیت‌های بسیجی، نگاه تقدس‌گرایی شده به گونه‌ای که آنها را دور از دسترس کرده است، گفت: جریان شبه‌روشنفکر در دوره پس از پیروزی انقلاب اسلامی از پا ننشستند و در برابر جریان متعهد کار کردند، نقد نوشتند، فرافکنی کردند و تلاش کردند در رونق ادبیات متعهد اختلال ایجاد کنند. یکی از این کارها طرح شبهاتی بود که گاهی در اذهان هم تثبیت شده است. از جمله همین شبهه تقدس‌گرایی است.

شخصیت‌های قدسی دست‌یافتنی
وی ادامه داد: آیا وقتی از شخصیت‌هایی قدسی یاد می‌کنیم چنین شخصیت‌هایی موجود هستند یا خیر؟ یعنی آیا در تاریخ معاصر ما و دوره‌های دفاع مقدس این شخصیت‌ها اسطوره‌ای و خیالی هستند یا موجودند؟ پاسخ این است، شخصیت‌های قدسی، شخصیت‌های موجودند و خیالی و ساخته و پرداخته ذهن نیستند. اساساً نسبت بین شخصیت‌های اسطوره‌ای مثلاً در درام یونانی با شخصیت‌های قدسی که امروزه کاملاً حس می‌کنیم و آنها را می‌شناسیم، متفاوت است. نکته و شبهه دوم این است که اگر چنین شخصیت‌هایی موجود باشند اینها به درد روایت می‌خورند یا نه؟ یا اگر چنین شخصیت‌هایی روایت شوند، مردم آنها را غیرواقعی می‌دانند یا آنها را می‌پذیرند و الگو می‌گیرند. طرح این شخصیت‌ها نه تنها مانع از باور آنها نمی‌شود، بلکه در بین مردم باور و الگو هم می‌شوند و واقعی به نظر می‌رسند که نمونه‌های متعددی از آنها وجود دارند.

خالق «سرزمین پدری» در ادامه بیان کرد: در مقابل، شخصیت‌هایی که در ادبیات شبه‌روشنفکری وجود دارند، آدم‌های متزلزلی هستند که در نبرد ترسو و سست‌عنصر بوده و به لحاظ اعتقادی دچار شک هستند. اعتقاد راسخی هم ندارند. داستان‌هایی با چنین شخصیت‌هایی نوشته‌اند و با ادعای اینکه مردم این شخصیت‌ها را بهتر می‌پذیرند! آیا اینها بیشتر خوانده می‌شوند یا کتاب خاطره‌ای مانند «سلام بر ابراهیم» به عنوان یک جوان پاک و طاهر و شخصیت قدسی؟! بنابراین پاسخ کاملاً روشن است. یعنی مردم الگوهای قدسی را می‌پذیرند. اما آیا این به معنای این است که این الگوها دست‌نایافتنی هستند؟ به هیچ وجه به این معنا نیست که اگر دست نایافتنی بودند مکتب و دین و منابع دینی ما روایت‌های سرشاری از شخصیت‌های قدسی بیان نمی‌کردند.

وی افزود: ما در مکتب اهل بیت(ع) به صورت دائم به شخصیت‌های قدسی ارجاع داده می‌شویم، زیرا اینها اسوه و الگو هستند. پس چطور می‌شود ادبیات ما خالی از این شخصیت‌ها باشد. این نکته مهمی است و باید به آن توجه شود. اساساً روایت داستانی همین کار را باید بکند و در انتخاب خود به شخصیت‌های قدسی اولویت دهد.

هنر نویسنده در روایت شخصیت قدسی
شاکری تصریح کرد: در این زمینه باید هنر داستانی به نحو هنرمندانه‌ای این کار را انجام دهد. یعنی اگر ما شخصیت قدسی را انتخاب کردیم و در روایتمان دچار ضعف و سستی شدیم، شخصیت قدسی تخریب می‌شود و باورپذیر نخواهد بود. در نهایت هم اثر هنری تولید نخواهد شد. زیرا اگر یک رمان، یک شخصیت غیرقدسی را نتواند به خوبی روایت کند، آن شخصیت هم باور نمی‌شود. بنابراین تفاوتی بین این دو شخصیت نیست و باید روایت چنین توانایی را از خود آشکار کند.

این پژوهشگر ادبیات دفاع مقدس در پایان، درباره تجلی وجوه دیگر فعالیت‌های بسیج در ادبیات داستانی مانند آنچه که امروز در عرصه مبارزه با کرونا می‌بینیم، گفت: این نکته درست است که وجوه دیگر بسیج کمتر تبیین شده است و در این زمینه ضعف و کاستی وجود دارد. دلیلش این است که در گونه ادبیات داستانی دفاع مقدس سرمایه‌گذاری بیشتری شده است. به نظرم این مسئله نیاز به برنامه‌ریزی، سیاستگذاری و حمایت دارد. هر چند باید همچنان از ظرفیت دفاع مقدس استفاده کنیم و برنامه‌ریزی هم داشته باشیم تا حضور فرهنگ بسیجی در عرصه‌های مختلف دیده شود.

گفت‌وگو از سمیه قربانی

احمد شاکری از نویسندگان کشورمان می‌گوید: ایده‌ای که در ادوار اخیر جایزه جلال آل‌احمد دنبال شده، محافظه‌کاری و نمود حداقلی ارزش‌ها، مبانی دینی و آرمان‌های انقلابی و در مواردی دخالت مبانی ضدارزشی در گزینش‌ها و انتخاب‌ها بوده است.

رسوخ محافظه‌کاری و دخالت ضدارزشی‌ها در ادوار اخیر جایزه جلال
احمد شاکری از نویسندگان کشورمان در گفت‌وگو با خبرنگار کتاب و ادبیات خبرگزاری فارس درباره جایزه ادبی جلال آل احمد اظهار داشت: «جایزه جلال آل احمد» غالبا، به خصوص در سال‌های گذشته، حواشی متعددی را له یا علیه خود موجب شده است. در طول ادوار این جایزه، اختلاف آراء می‌توانست و می‌تواند تنور این جایزه را به عنوان رخدادی ملی در حوزه ادبیات گرم کند. آراء همسو و غیر همسو را به سوی خود جلب نماید و طیف مخاطبان ادبیات را به اندیشه و تامل درباره عملکرد این جایزه، کارکردها، اهداف، راهبردها و شیوه‌های داوری جلب کند و به عنوان موضوعی مهم، مجامع دانشگاهی و محافل ادبی را درگیر انتخاب‌های خود سازد. در طول سال و در فاصله دوره گذشته و آینده، ذهن نویسندگان و منتقدان را معطوف خود دارد و در صدر دغدغه‌های ادبیات کشور باقی بماند و طبعا از این مجرا جریان‌ساز باشد. اما با وجود این ظرفیت، جایزه جلال آل احمد به عنوان رویه‌ای ثابت بدل به رخدادی حاشیه‌ساز شده است. به نظر می‌رسد این حاشیه‌سازی بیش از آن که منشا بیرونی داشته باشد، از درون ان نشأت می‌گیرد.

* امیدهایی که با حضور معدود چهره‌های خوشنام و انقلابی در هیأت علمی زنده شد

* نظر شما در مورد ترکیب این دوره از جایزه چیست. ظاهراً تفاوت‌هایی در ترکیب برگزارکنندگان اعم از هیأت علمی دیده می‌شود.

اکنون با ادغام موسسات ارشاد در ذیل موسسه «خانه کتاب و ادبیات ایران» و تغییر نام بنیاد شعر و ادبیات داستانی ایرانیان به «دفتر گسترش شعر و ادبیات داستانی» سیزدهمین جایزه ادبی جلال آل احمد توسط این دفتر و با معرفی آقای «ابراهیم حسن بیگی» به عنوان دبیر علمی آغاز به کار کرده است. پیش‌تر، انتشار اسامی اعضای هیأت علمی این دوره از جایزه جلال، گمانه زنی‌هایی را درباره رویه انتخاب داوران و سرنوشت انتخاب‌ها پدید آورد. گرچه حضور معدود چهره‌های خوشنام و انقلابی در هیأت علمی، امیدهایی را زنده کرد، با این وجود، گفته‌های دبیر علمی جشنواره در سی ام مهر ماه، ابهامات گذشته این جایزه را بار دیگر مطرح ساخت. اینکه آیا سیزدهمین دوره از جایزه جلال آل احمد بنا است همچنان بر طبل حاشیه‌سازی بدمد یا تصمیم دارد بر مدار رأی برانگیزی گام بردارد.

گرچه در ظاهر امر، هر دو خصیصه حاشیه‌سازی و رأی برانگیزی زمینه را برای طرح نظرات متفاوت فراهم می‌آورند. با این وجود، ماهیت این دو، عمیقا با یکدیگر متفاوت است. علل مختلفی در ابعاد قانوی، اجرایی و علمی در شکل گیری این دوگانه و سوق جایزه جلال آل احمد به حاشیه‌سازی دخیل بوده‌اند: «جایزه جلال آل احمد» در ارکان اصلی خود برنامه‌ای انتصابی است. این موضوع را می‌توان علت‌العلل برخی مسائلی دانست که در طول سال‌های گذشته جایزه جلال آل احمد را بیش از اتفاقی فرهنگی و جریان‌ساز در جهت ادبیات متعهد، به رخدادی مسأله آفرین و حاشیه‌ساز بدل کرده است. هیأت امنای جایزه جلال آل احمد، اعضای حقیقی و حقوقی شورای عالی انقلاب فرهنگی عضو شورای هنر هستند. وزیر ارشاد ریاست هیأت امنا را بدون حق رای بر عهده دارد و دبیری هیأت امنا نیز بر عهده معاون فرهنگی وزارت ارشاد است. در طول ادوار اخیر حضور سلیقه‌ای خاص در این جایزه کاملا مشهود است. سلیقه‌گرایی قتلگاه قانون‌مداری و مجرای حاشیه‌سازی برای این جایزه بوده است.

* عملکرد داوران در دوره‌های گذشته را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

داوران و بعضا برگزیدگان جایزه، مدرسان بنیاد شعر و ادبیات داستانی همه حاکی از انتخاب‌های خاص و جهت‌دار در این مجموعه‌اند. سئوال این است که اعضای هیأت امنای این جایزه، یعنی جمعی از نخبگانی که در شورای عالی انقلاب فرهنگی حضور دارند با اشراف و آگاهی نسبت به منصوبین خود و نتیجه انتصاب‌ها در هر دوره به این سلیقه‌گرایی دامن می‌زنند؟ آیا شورای عالی انقلاب فرهنگی بر عملکرد هیأت علمی جایزه جلال در هر دوره نظارت علمی دقیق دارد؟ به نظر می‌رسد اینگونه نیست. چرا که حتی در مراتب دانی‌تر، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و معاونت فرهنگی آن نیز بر سابقه ادبی، جریان‌شناسی فکری و ادبی اعضای پیشنهادی هیأت علمی جایزه و داوران و رویکرد محتوایی و ادبی آثار برگزیده و تقدیری هر دوره اشراف ندارند. بنابراین چرخه‌ای از اعتمادهای پی در پی بر اساس پیشنهاد مدیر عامل مجموعه بنیاد شعر و ادبیات داستانی ایرانیان، شکل می‌گرفته و پیشنهاد مدیر عامل را تایید می‌کرده است. پیشنهادی که مایه‌اش جز سلیقه‌ای ادبی نیست.

* ادوار اخیر جایزه جلال آل احمد و دخالت مبانی ضدارزشی در گزینش‌ها و انتخاب‌ها

* شما اغلب در انتقادها از محافظه‌کاری صحبت می‌کنید. در ادوار گذشته هم اینگونه بوده است؟

یکی از عوامل حاشیه‌ساز در طول ادوار اخیر جایزه جلال، محافظه‌کاری در انتخاب‌ها چه در سطح اعضای هیأت علمی، دبیران علمی و داوران و چه آثار منتخب است، عوامل متعددی در برجسته‌سازی این سیاست در سطوح خرد و کلان مدیریت ادبیات وجود داشته و دارند. بعضا این سیاست‌گزینی در صدد حل مقوله حاشیه‌سازی‌های جایزه جلال بوده است. با این تلقی که تفسیرهای تسامحی از قوانین و ضوابط جایزه و پوشش حداکثری جایزه در محدوده جریان‌های ادبی، احتمالا رضایت اکثری مخاطبان را نیز به دنبال خواهد داشت. ایده‌ای که در ادوار اخیر جایزه جلال آل احمد دنبال شد، محافظه‌کاری و نمود حداقلی ارزش‌ها، مبانی دینی و آرمان‌های انقلابی و در مواردی دخالت مبانی ضد ارزشی در گزینش‌ها و انتخاب‌ها بوده است.

گمان می‌شد با عقب‌نشینی از معیارهای اصیل در جایزه که ناظر بر تقویت توان ادبیات اسلامی ـ ایرانی است، می‌توان به مقبولیت حداکثری دست یافت. این رویکرد نوعا در پس شعارهای جذابی چون ملی بودن جایزه، فراجریانی و فراجناحی بودن جایزه دنبال می‌شده است. اینکه جایزه جلال به آثار تعلق می‌گیرد و نه به نویسندگان و در جایزه جلال هویت ناشران آثار از هر جریانی معیار داوری قرار نمی‌گیرد. دلایلی از این دست که داشتن مجوز نشر برای کتاب، موید و مصحح حضور آن در گردونه داوری و قرار گرفتن در جایگاه تقدیر و حتی برگزیده است. اما این رویکرد نیز به شهادت نتایج ادوار این واقعه ادبی، به جریان‌سازی و حتی تاثیرگذاری ملی توسط این واقعه ادبی نینجامیده است. بلکه اتهام و بدگمانی درباره تخطی از مبانی فکری و ارزشی انقلاب اسلامی، میدان دادن به چهره‌های شناخته شده جریان شبه روشنفکری و نفوذ فرهنگی و عدم حمایت از جریان متعهد به انقلاب اسلامی را متوجه عملکرد این جایزه ساخته است.

* ادوار گذشته جایزه جلال و رسوخ محافظه‌کاری در بدنه مدیریت آن

* راضی نگه داشتن طیف‌های مختلف ادبی اخیرا هم مورد سوال قرار گرفت؛ چرا که در دوره‌هایی از جایزه، برخی نویسندگان معرفی شده در طیف‌های خاص بوده‌اند.

دبیر جدید جایزه جلال آل احمد در نشست خبری خود و در پاسخ به پرسش شما به عنوان خبرنگار خبرگزاری فارس درباره اینکه « آیا جایزه جلال قصد دارد به روند راضی نگه داشتن طیف‌های مختلف ادبی ادامه دهد و به کسانی جایزه دهد که ادای اپوزسیون نظام جمهوری اسلامی ایران را درمی‌آورند.» می‌گوید: «در وزارت ارشاد طی سال‌های گذشته چنین نگاهی نبوده است.» او بار دیگر بر صحت رویه ادوار گذشته جایزه جلال در رعایت حدود تاکید می‌ورزد: «به نظرم در دوره‌های گذشته هم چنین اتفاقی نیفتاده است.» روشن است کسی می‌تواند دست به اصلاح رویه انتخاب داوران و فرآیند داوری بزند که خود منتقد دقیق و عمیق عملکرد ادوار گذشته باشد و نگریستن از منظر چنین نقدی نیازمند برخورداری از مبانی روشن، رصد دائم و دقیق فرایندهای داوری، ترکیب داوران و آثار نامزد شده و برگزیده در ادوار گذشته است. طبعا جایزه جلال به معاندان سیاسی ضدنظام جایزه نداده است. اما آیا این معیار در تایید صلاحیت‌ها و عملکردها در طول ادوار گذشته جایزه جلال آل احمد کافی است؟ آیا دبیر محترم سیزدهمین دوره جایزه جلال آل احمد از تقدیر مکرر این جایزه در طول چند دوره اخیر از ادبیات سیاه‌نویس دفاع مقدس، یا ادبیات خنثی و بی‌دغدغه یا ادبیات فمنیستی و داستان‌های هنجارشکن اخلاقی با مضامین اروتیک با خبر است؟ آیا نمونه‌هایی از تقدیر یا برگزیدن آثاری با مبانی کاملا سکولار در بخش نقد ادبی و پژوهش با اهداف این جایزه ادبی سازگار است؟ در این صورت تایید عملکرد جایزه در مقاطع گذشته چه معنی خواهد داشت؟ آیا بدان معنی است که رویه جاری در ادوار گذشته در این دوره از جایزه نیز دنبال خواهد شد؟ آیا جز این است که محافظه‌کاری در بدنه مدیریت این جشنواره در قضاوت ادوار گذشته نیز رسوخ پیدا کرده است؟

* تبیین دقیق خطوط قرمز

* به نظر شما چرا از آئین‌نامه‌ها و شیوه نامه‌های واضح، چنین انتخاب‌هایی بیرون می‌آید؟

دبیر جایزه سیزدهم در بخشی از پاسخ به سئوال پیش‌گفته در توضیح مرزها و چارچوب‌های انتخاب در این جایزه می‌افزاید: «اگر فردی خط قرمز را رد کند، ممکن است تصمیم دیگری برایش بگیریم» اما سئوال این است که این خطوط قرمز دقیقا چه مولفه‌هایی دارند و تا چه حد منطبق بر سیاست‌های فرهنگی کشور هستند؟ آیا می‌توان با کلیتی درباره معارضان سیاسی خارج‌نشین به استقبال ادبیات داستانی و ارکان مختلف آن رفت که ظرایف و دقایق هنری و عمق و کنه مطالب نظری را به مقابله با ارزش‌های دینی و الهی به میدان می‌آورد؟ ترسیم چارچوب‌ها و حدود و معاییر داوری با تعیین مصداق جریان‌های سیاسی معاند نظام و خروج آنها از دایره آثار مورد نظر و حمایت توسط این جایزه، مشکلی را حل نخواهد کرد. بلکه جایزه‌ای در حد جوایز ملی باید عالی‌ترین درک و دقیق‌ترین تفسیر را از آیین‌نامه و شیوه‌نامه جایزه ارائه دهد و منطبق‌ترین استنباط از قانون را با حدود و احکام الهی تحصیل کند.

* آسیب‌های ادوار گذشته جایزه جلال

* اینکه مرتب می‌گویید آسیب‌های ادوار جایزه جلال، این آسیب‌ها چیست؟

همواره دو مشکل به صورت توامان مجرا را برای انحراف جایزه ملی جلال از اهداف اصلیش آماده ساخته است. نخستین نقص را باید در تنظیم آیین‌نامه و تعیین اهداف جایزه جست‌وجو کرد. بیان مجمل آیین‌نامه راه را بر تفاسیر متعدد و بلکه متضاد باز می‌گذارد. این موجب شد تا جایزه جلال به استناد تفسیر خودخواسته‌اش از آیین‌نامه جایزه در ادوار اخیر از اهداف عالی آن در مواردی تخطی کند. با اجمال آیین‌نامه مجرای مشکل دیگری پدیدار می‌شود و آن، جایگزینی یافت و سلایق اشخاص به مثابه قانون است. در حقیقت این سلیقه و باور ترکیب اعضای هیأت علمی و در مرتبه‌ای، داوران است که جایزه ملی جلال را رقم می‌زند و با حفظ همین آیین‌نامه مجمل می‌توان انتظار داشت در صورت انتخاب ترکیب‌های متفاوتی از داوران، نتایج بسیار متفاوت و متضادی رقم خورد. دقیقا در همین نقطه است که آسیب‌های ادوار گذشته جلوه می‌کنند. سیاست مشارکت دادن حداکثری در ترکیب هیأت علمی و داوران از میان جریان‌های مختلف ادبی با باورهای متفاوت و تلقی‌های بعضا متضاد درباره ادبیات متعهد، عملا زمینه را برای امحاء غرض اصلی جایزه جلال در نتیجه ورود شخصیت‌های غیر معتقد یا دچار کج‌روی‌های ذهنی و سلیقگی فراهم می‌آورد.

* اهداف جایزه جلال و «ارتقای زبان و ادبیات ملی ـ دینی»

آقای ابراهیم حسن بیگی در تبیین دیدگاهش درباره سیاست جایزه جلال آل احمد می‌گوید: «ما به ادبیات بها می‌دهیم. در داوری‌های خود به دیدگاه سیاسی نویسنده بها نمی‌دهیم… صرفا تأکید می‌کنم در داوری به ادبیات اثر و بعد به نویسنده اثر دقت می‌کنیم» توجه به ادبیات و ادبیت داستان و تقدم آن بر دیگر مسائل از جمله تلقی‌هایی است که برای اهل فن آشناست. آیین‌نامه جایزه در بیان اهداف آن می‌آورد: «هدف از اهدای جایزه ملی جلال آل‌احمد «ارتقای زبان و ادبیات ملی ـ دینی» از رهگذر بزرگداشت پدیدآورندگان آثار ادبی برجسته، بدیع و پیشرو است. تبصره: تنظیم ضوابط و ارائه مشوق‌های مربوط به جایزه مزبور باید در راستای تولید فکر ادبی ـ هنری اسلام‌گرا و تقویت روحیه انتقادی ـ علمی نسبت به ترجمه‌های موجود ادبی و هنری باشد.» چگونه از آیین‌نامه برداشت می‌شود که تقویت ادبیات مطلق، هدف عالی این جایزه است؟ بر اساس چه بندی اینگونه استنباط شده است که ادبیات اولویت‌دار بوده و دیگر مضامین و رویکردهای فکری تابع هستند؟ آیا ادبیات، تافته جدا بافته‌ای از اندیشه‌ای است که حامل آن است یا با آن وحدت دارد؟

* تفسیری از آیین‌نامه جایزه جلال آل احمد

* یعنی معتقدید هدف جایزه جلال با آنچه اجرا شده همسو نیست؟

جدای از تعلق افراد حاضر در اعضای هیأت مدیره و داوران به سویه‌ای خاص در ادوار گذشته، دقت در ترکیب‌ها گویای واقعیت‌های جدیدی از زمینه‌های حاشیه‌سازی و زاویه گیری این جایزه ملی از اهداف خود است، سئوال اینجاست که حضور برخی چهره‌های دانشگاهی که در طول دوره آموزشی و پژوهشی خود هیچ حمایتی از ارزش‌های انقلابی در مکتوبات خود نداشته‌اند و ترجمه کننده و ترویج دهنده مطلق آراء و اندیشه‌های وارداتی به محافل دانشگاهی بوده‌اند چه تفسیری از آیین‌نامه جایزه بدست خواهد داد؟ شخصیت‌هایی که در طول عمر خود هیچ گاه منتقدانه با ترجمه‌های موجود مواجه نشده‌اند بلکه مروج و مبلغ مبانی غربی بوده‌اند چگونه قادرند هدف جایزه مبنی بر «در راستای تولید فکر ادبی ـ هنری اسلام‌گرا و تقویت روحیه انتقادی ـ علمی نسبت به ترجمه‌های موجود ادبی و هنری » را محقق سازند؟ حضور برخی نویسندگان سیاه دفاع مقدس که علنا در گفته‌ها و نوشته‌های خود ارزشهای این واقعه قدسی را تحریف کرده‌اند چگونه با اهداف متعالی این جایزه در تعالی ادبیات اسلام گرا قابل جمع است؟ علاوه بر اینها حضور برخی نویسندگان داستان در مقام داوری آثار داستانی که فاقد شناخت عمیق از مبانی دینی و حتی مبانی فلسفی داستانی هستند و در طول عمر خود حتی یک مجموعه نقد به چاپ نرسانده، یک مقاله علمی پژوهشی نداشته و حتی یک نقد مکتوب ندارند چه بر سر آیین‌نامه مجمل این جایزه خواهد آورد؟

این حقایق حاکی از آن است سکان دار کشتی جایزه جلال که بر اساس نیت مصلحانه شورای عالی انقلاب فرهنگی و در جهت تقویت جریان ادبیات انقلابی و دینی و با لحاظ گران قیمت ترین جوایز در میان جوایز ملی ادبی، تاسیس و راه‌اندازی شده عملا به دست سلایق داورانی است که بعضا شایستگی علمی ـ چه رسد به مبنایی و اعتقادی ـ چنین وظیفه‌ای را ندارند. چنین ساختاری در جایزه جلال و بالتبع چنین انتخاب‌هایی، گریزی از حاشیه‌سازی و سلیقه‌گرایی نخواهد داشت.

نویسنده و منتقد ادبی گفت: زندگی شهدا ارزش‌های داستانی و معنوی و اخلاقی را در کنار یکدیگر دارد و از هر دو سو دفاع مقدس و شهدا ارزشمند هستند.
به گزارش گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آنا، در آخرین روز تابستان سال ۱۳۵۹ این مرز و بوم درگیر یکی از طولانی‌ترین جنگ‌های قرن بیستم شد. جنگی تحمیلی که هشت سال به طول انجامید و در سال ۱۳۶۷ به پایان رسید.

گنجینه پرگوهر دفاع مقدس با انبوهی از مصادیق ایثار و از جان گذشتگی و بالاترین مراحل سلوک عرفانی و قرب حق، در سنگرها و خاک‌ریزهای مرزهای غربی و جنوبی ایران در طول هشت سال دفاع مقدس هنوز می‌تواند ریشه آفرینش‌های ادبی باشد.

تذکر به یوم الله شامل تذکر به اشخاص هم می‌شود

احمد شاکری، نویسنده و منتقد ادبی در گفتگو با خبرنگار خبرگزاری آنا گفت: عمده آثار ادبیات دفاع مقدس مربوط به شهداست و این شهدا که می‌توانند محور روایت قرار بگیرند بسیار هستند. نکته اول در این زمینه این است که چرا ادبیات متوجه این شخصیت‌ها می‌شود؟ چرا از بین گونه‌های روایی متوجه دفاع مقدس می‌شویم؟ موضوعات متنوعی وجود دارد چرا ما متمرکز بر ادبیات دفاع مقدس می‌شویم؟ و به این موضوع می‌پردازیم؟ قطعاً پاسخ این است که این واقعه به لحاظ عمق ارزشی و جلوه، ظهور و تبلور ارزش‌های دینی و اخلاقی و به لحاظ وقایع و شخصیت‌های دخیل در آن ارزش و قابلیت بسیاری برای روایت داستانی دارد.

وی ضمن بیان اینکه جذاب‌ترین اشخاص برای روایت شهدا هستند، اظهار کرد: دفاع مقدس از یوم‌الله هستند خدا در قرآن می‌فرماید که مردم را متذکر به ایام‌الله بکنید حالا این تذکر به ایام‌الله تنها تذکر به زمان نیست و شامل تذکر به اشخاص هم می‌شود. شخصیت‌های گران‌قدری هستند که خود قرآن هم به روش‌های مختلف متذکر آنها شده است.

این نویسنده بیان کرد: زندگی شهدا ارزش‌های داستانی و معنوی و اخلاقی را در کنار یکدیگر دارد و از هر دو سو دفاع مقدس و شهدا ارزشمند هستند. از طرفی افرادی که در دفاع مقدس شرکت کردند همه در یک سطح و مقام نبودند؛ عالی‌ترین نمونه‌ها در این دوره شهدا بودند. به نوعی این باور در موردشان وجود دارد که این‌ها حرکت‌شان مورد پذیرش قرار گرفته‌است و عاقبت‌شان ختم به خیر شده است و به این لحاظ روایت داستانی از زندگی آنها برای انسان کمال‌گرا بسیار جذاب است.

تفاوت دفاع مقدس با جنگ‌ها در دیگر نقاط جهان

شاکری با بیان اینکه شهید در جایگاهی قرار گرفته‌است که نزدیک به قله کمالی است و اعتقاد داریم حی و زنده است، اظهار کرد: نکته این است که گرایش فطری در کمال‌گزینی انسان‌ها به سمت شهدا این قله‌های کمالی گرایش دارد. مقدس بودن شهید و آن مقامی که فرهنگ ما برای شهادت قائل است یکی از امتیازات دفاع مقدس نسبت با جنگ‌های دیگری که در نقاط مختلف دنیا اتفاق می‌افتد و این کمال در آن‌ها مطرح نیست. مقام شهادت با مقام مرگ کاملاً متفاوت است.

وی تشریح کرد: یکی از موضوعات بسیار چالش‌برانگیز در طول دوره ادبیات دفاع مقدس بحث اغراق بوده است این چالش در ادبیات مخیل و خلاق بیشتر از بحث ادبیات مستند وارد است. اساساً به لحاظ سبقه و سابقه ادبی و لغزشگاه‌ها و انحراف‌گاه‌ها و جاهایی که ادبیات از مسیر اصلی خود خارج شده در حوزه ادبیات داستانی خلاق بیشتر از ادبیات مستندنگاری بوده است. یکی از دلایل این انحراف آن است که ادبیات خلاق و داستانی به لحاظ فرمی یک قالب وارداتی با مبانی ترجمه‌ای غربی است و دیگری که این ادبیات داستانی ادبیاتی است که عملاً بر خلاف ادبیات مستند و خاطره‌نگاری ما از غرب نیامده است.

این منتقد ادبی اضافه کرد: مستندنگاری و خاطره‌نگاری درحقیقت یک سنت روایی است که در فضای ادبیات ما شکل گرفته و این تفاوت‌های بسیاری را با ادبیات داستانی ایجاد می‌کند که ثمره‌اش را می‌بینیم که در مقیاسی مستندنگاری و خاطره‌نگاری آسیب‌ها بسیار کمتر از حوزه ادبیات داستانی است.

شاکری گفت: روایت کردن در دو قالب خلاق و مستندنگار با هم متفاوت است چون روایت کردن در خاطره‌نگاری مقید و متعهد به اطلاعات ما از واقعیات و البته مقید به قیود فقهی و اخلاقی است اما ادبیات داستانی مقید به واقع نیست و شخصیتی که در داستان خلق می‌کند می‌تواند کاملاً مخیل باشد و نویسنده متهم به کذب‌گویی نمی‌شود. گرچه داستان هم باید مقید به حدود فقهی و اخلاقی باشد.

ادبیات سیاه دفاع مقدس بر اساس نوعی تلقی اومانیستی از انسان دفاع مقدس را روایت می‌کند

وی ادامه داد: یک امر فراادبی در این‌جا می‌تواند به ما کمک کند امری که مربوط به مبانی انسان‌شناسی است. این‌که انسان کیست؟ انسان چگونه آدمی است؟ ادبیات سیاه دفاع مقدس بر اساس نوعی تلقی اومانیستی از انسان دفاع مقدس را روایت می‌کند، یعنی انسانی جدا افتاده و جدا مانده و از دین گریزان شده و انسانی که خود را محور عالم می‌داند و در خود تردید دارد و انسانی که دچار شکاکیت است.

این نویسنده عنوان کرد: نکته دیگر مبانی فقهی و اخلاقی این است که اساساً در فقه ما نویسنده چه چیزی را مجاز است بگوید این‌جا دعوا بین واقع و غیرواقع نیست دعوا این است که حتی اگر واقع را بدانیم چه میزان از واقع را می‌توانیم بیان کنیم و این بیان چقدر سازنده است. غرب که تکلیفش مشخص است و رمان‌هایی که حتی درباره مسیح هم نوشتند و آن جلوه قدسی که برای پیامبر قائل هستیم هم بسیار بسیار بد نشان داده است آنچه ادبیات و فقه ما به آن معتقد است وقتی شما درمورد شهید بزرگواری قصد دارید روایت بکنید اساساً در روایت آزاد نیستید که هر چیزی ولو این‌که وجود داشته باشد هم بیان کنیم و باید کتمان سر بکنید و این‌ها ظرافت‌هایی است که باید رعایت شود و به اصل روایت و مستند زندگی شهدا نیز ضربه نزند.