در سی‌اُمین جلسه نقد کتاب کتابخانه پیروزی؛
نشست نقد و بررسی کتاب «بعد از پایان» نوشته فریبا وفی، با حضور نویسنده اثر و احمد شاکری، منتقد ادبی در کتابخانه پیروزی تهران برگزار شد.
به گزارش روابط عمومی اداره کل کتابخانه های عمومی استان تهران، سی‌اُمین جلسه نقد کتاب کتابخانه پیروزی تهران با بررسی کتاب «بعد از پایان» نوشته فریبا وفی، با حضور نویسنده اثر، احمد شاکری، منتقد ادبی و جمعی از علاقه مندان به کتابخوانی روز یکشنبه ۳۰ تیرماه برگزار شد.
در ابتدای نشست فریبا وفی، نویسنده این کتاب گفت: ایده نگارش این کتاب از سال ها قبل در ذهن من بود و بلاخره بعد از دو سال تلاش به نتیجه رسید.
وی که این اثر یازدهمین کتابش محسوب می شود در خصوص عنوان کتاب، اظهار داشت: اگر چه این امر سلیقه ای است اما در این داستان بعد از کلی جستجو، بخش هایی از زندگی کشف می شود و «بعد از پایان» به همین دلیل انتخاب شده است.
احمد شاکری، نویسنده و منتقد ادبی، استمرار در برگزاری جلسات نقد و بررسی کتاب را از نقاط قوت کتابخانه پیروزی دانست و در خصوص کتاب «بعد از پایان» اظهار داشت: داستان سرشار از خاطره های پراکنده ای است که مشخص نیست دقیقا باید چه مساله ای را برای چه کسی حل کند. همچنان که مشخص نیست حضور شخصیت هایی مانند منظر، رویا، نسرین، اسد، فاطمه، سوری، مریم، آیسان و … تا چه حد در داستان ضروری است.
– این داستان به شیوه خاطره نگارانه روایت شده است البته با چاشنی تحلیل خود و دیگر شخصیت ها. یکی از برجستگی های بعد از پایان توانایی نویسنده در تحلیل افکار خو و کنشهای شخصیت ها در طول روایت است. این حاکی از قدرت تحلیل ذهنی و شناخت شخصیت ها توسط نویسنده است. با این وجود روایت داستان بیش از انکه دغدغه نمایشی داشته باشد شیوه روایی را انتخاب کرده است. داستان فاقد شخصیت محوری تاثیر گذار و طرح داستانی منسجم است. رویا(راوی داستان) چند روزی را با منظر همراهی می کند و در این سفر با شخصیت های متعددی مواجه می شود. در حالی که ضرورت های نمایشی برای ورود رویا به داستان تامین نشده است و او ناگزیر به همراهی منظر نیست. گرچه منظر در این جهت واجد انگیزه ای بالاتر است اما او نیز قادر به ایفای نقش به ع نوان شخصیت اصلی داستان نیست. چرا که منظر انگونه که خود بدان تصریح می کند اساسا نمی داند برای چه به این سفر امده و چه باید بکند! این سرگردانی مخاطب را در خوانش این داستان پس می زند و جذابیت ان را کمرنگ می سازد. پیشرفت طرح داستانی نیز صرفا منطبق بر وقوع حوادث است نه طرحی منسجم برای حل مسئله ای مشخص. در نتیجه راوی خود را مقید می داند همراهی این دو شخصیت را در هر موقعیتی گزارش کند. فقدان طرح داستانی عملا این روایت را به خاطره تشبیه کرده است که قادر نیست تحول شخصیت ها و درونمایه نهایی را نمایشی کند.
– مسئله دیگر ساختاری در بعد از پایان کثرت فلاش بک ها در خط روایی است. البته چنین شیوه ای در روایت های درونی و رویکردهای روان کاوانه در ادبیات مدرن دیده می شود. اما تنوع و کثرت فلاش بک ها در این تابع ضرورت های ساختاری و شخصیت پردازانه نیست. گویا راوی خود را موظف می داند به هر بهانه ای خاطره ای از گذشته را به مخاطب یاد اوری کند حتی اگر کارکردی در جریان حال داستان و پردازش شخصیت ها نداشته باشد.
– از جمله محورهای قابل بحث درباره این رمان ادبیات زنانه است. البته دراین باره پرسشهای نظری جدی وجود دارد و تئوری شناخته شده ای درباره ادبیات داستانی زنانه انقلاب اسلامی در دسترس نیست. بعد از پایان را از جهات متعددی می توان ذیل ادبیات زنانه روشنفکری جای گذاری کرد. بعد از پایان اخرین داستان نویسنده زنی است که کارنامه داستان نویسی اش از توجه و اهتمام او در روایت زنان حکایت می کند. ضمن انکه اغلب شخصیت های داستانی را زنان تشکیل می دهند و نشانه هایی چون گریز از طراحی منسجم و توجه بیش از حد به جزئیات و پرداخت به امور عادی زنان که کمتر در ادبیات مردانه روایت می شوند موید جای گیری این رمان در ادبیات زنانه است.
– بعد از پایان را می توان در ضمن گونه ادبیات مهاجرت تحلیل و بررسی کرد. ادبیات مهاجرت از جمله گونه هایی است که توسط جریان داستان نویسی روشنفکری در دهه های پس از پیروزی انقلاب اسلامی شیوع یافت. در این گونه ادبی یا با شخصیت هایی مواجه هستیم که در جستجوی سرزمین ارمانی خود کشور را ترک کرده اند و یا در صدد مهاجرت هستند. یکی از مولفه های مهاجرت دوگانگی است. مهاجران البته نمی توانند در غرب زندگی کاملا ایده الی داشته باشند زیرا از یک سو به ایران وابسته اند و از سوی دیگر ازادی لازم را برای زندگی در ایران نمی یابند. انچه زمینه های مهاجرت طیف روشنفکر را در چنین داستانهایی پدید اورده است مجموعه ای از عوامل چون شرایط اجتماعی و سیاسی، تحولات فرهنگی، بروز جنگ است. در گونه ادبیات مهاجرت شخصیت های رانده شده از متن اجتماع در ضمن محافل و گعده های شبانه از محرومیت ها و دغدغه های خود می گویند و انقلاب اسلامی و فرهنگ دینی را مهمترین مانع حضور خود در کشور قلمداد می کنند. بعد از پایان نیز بر پایه این موقعیت روایت شده است. منظر زنی پنجاه ساله است که پس از سالها مهاجرت به سوئد به ایران امده است. اما بازگشت او به ایران نه برای ماندن که برای حل مسئله اسد است. روایت به نحو اشکاری به مقایسه شخصیت منظر به عنوان زنی روشنفکر و شخصیت های دیگر می پردازد. این مقایسه با تحسین منظر و فرهنگ و تمدن غربی همراه است. در حالی مشکل منظر در پایان داستان حل می شود که گویا زندگی برای زنان ایران همچنان متوقف شده است و حتی زنان تحول خواه که به سنت ها پشت می کنند قادر به نجات خود نیستند.
– از دیگر مضامین کاملا برجسته در بعد از پایان رویکرد فمنیستی در شناخت زن و جایگاه و هدف ان است. بعد از پایان نه با ارزشهای بومی و مبانی انسان شناختی حکمی و حتی واقعیت های موجود اجتماعی و فرهنگی که با عینک فمنیسم غربی به مقوله زن در ایران اسلامی نگاه کرده است. انچه برای شخصیت های این داستان مطلوب است “ازادی” از قید و بند هایی است که سنت و فرهنگ ایرانی و اسلامی بر انها تحمیل کرده است. در حالی که وضعیت زنان در حوزه های مختلف در شرایط پس از انقلاب اسلامی پیشرفت چشمگیری داشته است و چهره های درخشان و ممتازی در میان زنان ظاهر شدند که در تحولات سیاسی و اجتماعی و در دوران دفاع مقدس در مقام مادران و همسران ایثارگران نقش افرینی کرده اند، چنین شخصیت هایی اساسا جایی در بعد از پایان ندارد. این رمان با داعیه بیان واقعیت های زنان چشم خود را بر واقعیت بزرگی چون انقلاب اسلامی و دفاع مقدس بسته است و انسان را نه در مقام معنوی و ملکوتی اش و زن را نه در جایگاه رفیع دینی اش که تنها در مقام نازل مادی با تمایلات حداقلی به نمایش گذاشته است. ادبیات زنانه با داعیه بیان واقعیت ها و ناگفته ها شکل گرفت. اما به نظر می رسد بعد از پایان چشم خود را بر درخشان ترین تجارب زیستی زنان در چهار دهه گذشته بسته است و با گزینش شخصیت هایی که با دوری از تعالیم دینی و فرهنگ اسلامی دچار چالش شده اند راهکاری برای زن مسلمان ایرانی ندارد.
– باید توجه کرد نگاه این رمان به مقوله زن، فرهنگ و سبک زندگی چیست؟ شخصیت ایده ال این داستان که در نهایت نیز حرکت داستانی با تغییری در او شکل می گیرد منظر است. فاطمه همان زندگی گذشته را دارد. همسر احمد، خواهر احمد، رویا و نسرین همانند گذشته اند. این منظر است که می تواند در طی سفری در نهایت به تحولی در زندگی اش نزدیک شود. منظر زنی کاملا روشنفکر است که هیچ نشانه ای از اعتقادات و باورهای دینی و همسویی و همدلی با انقلاب اسلامی و موقعیت هایی چون دفاع مقدس در او دیده نمی شود. او و زنانی که گردش جمع شده اند سلوکی غربی دارند و کاملا غرب ستایانه درباره سوئد و زندگی در ان صحبت می کنند. بدون توجه به این واقعیت که در کشوری چون سوئد ۵۴ درصد متولدین نامشروع اند بنابر این زندگی در چنین فرهنگی نمی تواند مایه مباهات بوده و به عنوان نسخه ای برای زنان ایران اسلامی معرفی شود. نشانه های غیر قابل انکاری در متن دیده می شود که شخصیت های داستان با رفتاری کنایه امیز با ارزش های دینی و اداب شرعی مواجه می شوند. منظر در امامزاده کشف حجاب می کند و توجهی به تذکر دیگران ندارد. او به مدت هفت سال با مردی رابطه داشته بدون انکه با او ازدواج کرده باشد. تحقیر زنان سنتی از جمله مادر رویا کاملا دیده می شود:” از او چیز یاد می گیری(سوری) نه از من که پرنده کورم. خودش هم باور کرده بود که پرنده کور است. گفت نفهمیدم کی شوهر کردم و برای چی از زندگی هیچ چیز نفهمیدم دلم به شما دو تا خوش بود. انگار این م زیادی ام بوده گفتند لیاقت همین را هم نداری بفرما بیرون مرخص.»ص۹۳٫
در بخش دیگری از این برنامه حاضران در جلسه به بیان نقطه نظرات خود پیرامون کتاب پرداختند.
فریبا وفی، نویسنده کتاب در این جلسه اظهار داشت: به اعتقاد من نویسنده هر آنچه را می خواسته بگوید، در کتاب قید کرده و نباید توضیحات نویسنده به اثر سنجاق شود. توجه به جزئیات و مساله زنانه در جای خود مهم است و به اعتقاد من اتفاقات درونی و زیر پوستی مهم تراز اتفاقات بیرونی هستند.
این نویسنده پیشکسوت در مورد اینکه آیا از تجربه زیستی در این داستان استفاده شده است یادآور شد : همین طور است چون که من معمولا از چیزهایی که می شناسم، می نویسم. به همین دلیل است که در داستان های من، اتفاقات درشت پیدا نمی کنید و بیشتر سعی می کنم تصویرگر جهان زنانه باشم.
احمد شاکری در بخش پایانی سخنانش گفت: البته باید توجه داشت نقد ما در این جلسه متوجه متنی است که مقابل ما است. طبعا شیوه کامل تری از نقد باید در دستور قرار گیرد که در ان جهان داستانی نویسنده بر پایه مقایسه و تحلیل اثار داستانی متعدد او مورد بررسی قرار گیرد. باید توجه داشته باشیم که در این جلسه ما درصدد فهم این داستان و تحلیل ان بر اساس مبانی حکمی بودیم. این به معنای نقد نویسنده نیست. چرا که چنین جلسه ای قدرت و توانایی لازم را برای نقد نویسنده ندارد. فهم ما از این اثر که بر ضدیت با سنت تاکید دارد یا نسبت به انقلاب اسلامی و ارزشهای ان معترض است برامده از متن است و به معنای اعتقاد نویسنده نیست.
همچنین باید توجه داشته باشیم تعدد سلایق و حتی مبانی در جامعه اسلامی امری پذیرفته شده است. اما این به معنای پذیرش این مبانی در نقد یک داستان نیست. علی القاعده نقد نمی تواند پذیرای در مبنای متضاد و نتایج معکوس انها باشد. اینکه چه اثر می تواند منتشر شود موضوع این جلسه نیست و علی القاعده ساختارهای نظارتی در وزارت ارشاد باید بدان پاسخگو باشند. انچه ما می توانیم بر ان تکیه کنیم مبنای فلسفه اسلامی در شناسایی واقعیت مطلق و پای بندی و تعهد به حقیقت است. چیزی که به نظر می رسد در این اثر کمرنگ بوده است.
نشست نقد و بررسی کتاب «بعد از پایان» با تقدیر از فریبا وفی، نویسنده اثر و احمد شاکری، منتقد ادبی پایان یافت.